Η Αθήνα πάσχει από έλλειψη ανθρωπιάς

Για τον Αλέξανδρο Τομπάζη το «less» δεν σημαίνει στέρηση αλλά «την υπεύθυνη επιλογή για το δέον». Ετσι σκέφτεται, έτσι εκφράζεται, έτσι δημιουργεί. Ακόμη και όταν χρειάζεται να σχεδιάσει έναν ναό για εννέα χιλιάδες καθήμενους, όπως η εκκλησία στη Fatima της Πορτογαλίας, τόπο προσκυνήματος με μεγάλη σημασία για τους καθολικούς. Προώθησε την ιδέα του «less is beautiful» παραλλάσσοντας ή επεκτείνοντας το απόφθεγμα του πρωτοπόρου Γερμανού αρχιτέκτονα Mies van der Rohe (1886-1969), «less is more». Χρόνια τώρα και όχι τελευταία, εποχή που «κατά βάση δεν υπάρχουν κανόνες, οτιδήποτε είναι αποδεκτό, όλα περνούν».

Στο λόμπι του Χίλτον, ο Αλέξανδρος Τομπάζης χάνεται ανάμεσα σε Ελληνες συνέδρους και ξένους διαμένοντες. Αυτός ο διεθνής Ελληνας αρχιτέκτονας που έχει διακριθεί σε περισσότερους από 110 διαγωνισμούς, πανελλήνιους, διεθνείς ή με πρόσκληση, και έργα του βρίσκονται από τις Κάτω Χώρες ώς τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, θυμίζει περισσότερο ταξιδιώτη παρά «σταρ αρχιτέκτονα». Συνοδεύεται από την κόρη του Δέσποινα, καθώς είναι σε περίοδο ανάρρωσης ύστερα από πρόβλημα υγείας που αντιμετώπισε πριν από δύο μήνες. Διακριτικά παρούσα, τον παρακολουθεί με έγνοια και παρεμβαίνει μόνον όταν χρειάζεται να διορθώσει κάποια ημερομηνία. Στη διαδρομή προς το Βυζαντινό, ο Αλ. Τομπάζης θα κάνει μια σύντομη στάση στο κουρείο (πηγαίνει χρόνια εκεί) για να πει μια «καλημέρα». Είναι φανερό ότι ο χώρος του ξενοδοχείου τού είναι οικείος (συνυπέγραψε με τον Χάρρυ Μπουγαδέλλη την ανακαίνιση και επέκτασή του, αρχές του 2000) αλλά έως εκεί. Παραμένει μια σχέση διακριτική και από απόσταση.

Η πρώτη ερώτηση αφορά μια μάλλον απρόσμενη απόφασή του:
- Συμμετέχετε στον συνδυασμό του Γιώργου Καμίνη «Δικαίωμα στην πόλη» στις δημοτικές εκλογές, ως υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος. Είναι η πρώτη φορά που αποδέχεστε σχετική πρόσκληση, ενώ σας έχουν κάνει προτάσεις και στο παρελθόν.

- Πολλές φορές. Και λέω πάντα όχι, γιατί δεν με ενδιαφέρει.

- Πώς εξαιρείτε την πολιτική από τη ζωή σας; Ολα λίγο-πολύ ακουμπούν στην πολιτική. Από την καθημερινότητα έως την αισθητική μας.

- Εχετε δίκιο. Ούτε υπερασπίζομαι τη στάση μου λέγοντας ότι είναι η σωστή. Πιστεύω ότι πρέπει να ασχολείται κανείς με την πολιτική και να έχει γνώμη. Η διάστασή μου είναι με τη μικροπολιτική. Εχω αρνηθεί να ανακατευτώ, αλλά ο Στέφανος Μάνος, τον οποίο εκτιμώ πάρα πολύ για τις απόψεις του, με βρήκε σε στιγμή αδυναμίας!..

- Ταυτίζεται η πολιτική με τη μικροπολιτική;

- Σίγουρα. Δεν είναι μόνο τα ιδεώδη και οι μεγάλες ιδέες που μετράνε, αλλά και η μικροκαθημερινότητα.

- Πιστεύετε ότι ένας δημοτικός συνδυασμός μπορεί να αλλάξει την πόλη; Η Αθήνα έχει περιθώριο να αλλάξει;

- Πιστεύω ότι μπορεί, γι' αυτό και η στάση μου, της μη συμμετοχής μέχρι σήμερα, δεν είναι η σωστή. Οποιος νοιάζεται για τον τόπο όπου μένει, οφείλει να ενδιαφέρεται για την πολιτική.

- Ζείτε στην Αθήνα από το 1946. Την έχετε δει να μεταμορφώνεται. Προς ποια κατεύθυνση;

- Οχι, δεν είναι προς το χειρότερο. Το να λέει κανείς κάθε πέρυσι και καλύτερα, είναι εύκολο. Ολες οι εποχές είχαν τις αδυναμίες τους.

- Για εσάς ποια είναι η καλύτερη περίοδος της Αθήνας;

- Δεν μ' ενδιαφέρει. Δεν είμαι ιστορικός, δεν το βλέπω από αυτήν την άποψη. Νομίζω ότι συνεχώς οι πόλεις αλλάζουν, είναι στον χαρακτήρα τους. Σημασία έχει το σήμερα και το αύριο.

Μέσα, περίπου, της δεκαετίας του '70 ο Αλ. Τομπάζης εφάρμοσε τη χρήση της ηλιακής ενέργειας στο οικογενειακό εξοχικό σπίτι του. Ηλιακοί συλλέκτες ζέσταιναν νερό που κυκλοφορούσε στο δάπεδο. Πρωτόγνωρο για την εποχή εκείνη. Εκτοτε δεν σταμάτησε να ασχολείται και να εξελίσσει τον βιοκλιματικό και οικολογικό σχεδιασμό. Ο,τι αποκαλούμε «βιοκλιματική αρχιτεκτονική» για τον συνομιλητή μας δεν είναι «τίποτα περισσότερο από έναν λογικό σχεδιασμό, γι' αυτό και μπορεί να παρέμβει κανείς διορθωτικά και σε πολυκατοικίες του '70. Αν ένα κτίριο το βολοδέρνει ο ήλιος όταν δεν πρέπει, αν θα έχει διαμπερή αερισμό, φυσικό φως κ.ο.κ. Γιατί να υποφέρει κανείς;». Συνοψίζει: «Αντί να γκρινιάζουμε, καλύτερα να πράττουμε». Και συμπληρώνει: «Συχνά με ρωτούν πώς καταφέρνουμε να πείθουμε τους εργοδότες μας. Η στερεότυπη απάντησή μου είναι «με το να μην κάνουμε θέμα αυτό που θα έπρεπε να είναι αυτονόητο και φυσικό ούτως ή άλλως»».

Εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε το περιβάλλον που μας αξίζει

Το 1946, μετά τις Ινδίες όπου γεννήθηκε και την Αγγλία όπου μετακόμισε η οικογένεια, ο Αλέξανδρος Τομπάζης βρέθηκε σε ηλικία επτά ετών στην Αθήνα, χωρίς τη μητέρα του η οποία πέθανε από καρκίνο. Η ζωή του γεμάτη ταξίδια. «Ταξίδια-διαδρομές στην εξέλιξη της δουλειάς μου, ταξίδια δοκιμαστικά, ανιχνευτικά για μια καινούργια σκέψη, ταξίδια-εκπλήξεις», όπως αναφέρει στον πρόλογο της αυτοβιογραφίας του «Η όμορφη καμηλοπάρδαλη» (εκδ. Παττάκη).

- Εχετε ζήσει σε ένα περιβάλλον προστατευτικό και μάλλον προστατευμένος.

- Θα έλεγα ναι. Διότι και εδώ όταν ήρθαμε σε μια δύσκολη εποχή, δεν ζήσαμε τις συγκρούσεις. Σε όλη μου τη ζωή ήμουν πολύ τυχερός, δεν έζησα, δεν είδα, τραυματικές εμπειρίες και εικόνες, παρότι βίωσα σημαντικές αλλαγές. Οταν φτάσαμε στην Αθήνα είχε μόλις πεθάνει η μητέρα μου, δεν μιλούσα ελληνικά, μόνο αγγλικά. Δεν είχα φυσιολογική ζωή παιδιού. Συνταρακτικά, αλλά ανθρώπινα. Δεν είναι εκτός κλίμακας.

- Αυτό σφράγισε εκείνη την περίοδο...
- Αναμφίβολα. Η μητέρα να χάνεται, φίλοι πρόσκαιροι, από μετακίνηση σε μετακίνηση, να πηγαίνεις σε μια χώρα που να μη μιλάς τη γλώσσα. Αλλά το παιδί αντέχει πολλά καθώς φαίνεται...

- Ησασταν παρών σε ιστορικές στιγμές...
- Ναι. Οπως στο victory parade στο Λονδίνο όταν γιόρταζαν τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου...

- Εχοντας την εμπειρία ιστορικών γεγονότων πώς αντιμετωπίζετε την κρίση σήμερα; Είναι μια ακόμη δυσκολία στην αλυσίδα της ζωής σας;

- Είναι διαφορετικό. Τότε, ήταν συνταρακτικά τα πράγματα γιατί ήμουν παιδί. Πριν από λίγες ημέρες χρειάστηκε να απολύσω εργαζόμενους από το γραφείο μου. Πώς λες σε ανθρώπους ότι... «ξέρεις η ζωή σου από σήμερα θα είναι αλλιώς...». Είναι πάρα πολύ δύσκολο. Πάρα πολύ.

Ο χώρος είναι ήσυχος, έχει αυτήν την ανακουφιστική, συχνά, ουδετερότητα των μεγάλων ξενοδοχείων. Αν και ο αρχιτέκτονας της Fatima, ενός τζαμιού στο Ντουμπάι, συγκροτημάτων κατοικιών (στο Αμστερνταμ και αλλού), σχολείων, κτιρίων γραφείων επιχειρήσεων, έχει ως μέτρο των πάντων τον άνθρωπο.

- Υπάρχει κάτι που είναι η πρώτη σας έγνοια όταν σχεδιάζετε;
- Ολα μαζί. Το φως, ίσως, περισσότερο. Δεν θέλω όμως να τα ιεραρχώ. Εκτός αν με στριμώξετε!...
- Να σας στριμώξω, λοιπόν!

- Το φως και η ανθρωπιά.
- Πώς «δομείται» η ανθρωπιά;
- Οι άνθρωποι που θα μοιραστούν αυτό το μέρος, που θα ζήσουν εκεί, να μην το εγκαταλείψουν. Να μη γίνει μια αδιάφορη καθημερινότητα, να έχει νόημα ο χώρος γι' αυτούς.

- Λέμε ότι τα κτίρια φθείρονται στον χρόνο. Το αντίστροφο μπορεί να συμβεί; Να γίνει καλύτερο στον χρόνο;

- Αναμφίβολα! Κάθε άλλο παρά άψυχο είναι ένα κτίριο. Υπάρχει αλληλεπίδραση και καμιά φορά οι άνθρωποι που το κατοικούν του αλλάζουν τα φώτα!... Ο χαρακτήρας των ενοίκων επηρεάζει το κτίριο. Και το αντίστροφο.

- Αναφέρετε μια φράση του Ουίνστον Τσόρτσιλ στην αυτοβιογραφία σας: «Είναι ο άνθρωπος που πλάθει τα κτίρια, αλλά είναι τα κτίρια που με τον καιρό πλάθουν τον άνθρωπο».

- Είναι θέμα παιδείας. Η σημερινή γενιά είναι νομίζω πιο μορφωμένη και ευαίσθητη. Υπάρχει όμως ακόμα μεγάλο κενό στη σχέση του πολίτη με το περιβάλλον. Αν συγκρίνουμε τον Ελληνα με τον Φινλανδό για παράδειγμα.

- Συμφωνείτε με την άποψη που προτείνει απαλλοτριώσεις οικοδομικών τετραγώνων ώστε να γίνουν χώροι πρασίνου;

- Πιο σημαντικό είναι για μένα η σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους στην πόλη. Αν μπορούν να συνυπάρξουν με αλληλοσεβασμό. Αν όλη η έγνοια είναι να επιζήσω καταστρέφοντας, τότε υπάρχει πρόβλημα.

- Τι λείπει από την Αθήνα;

- Η ανθρωπιά. Μέρος της ανθρωπιάς είναι και το ευχάριστο κλίμα. Δύσκολο να εργαστείς, να ολοκληρώσεις ό,τι κάνεις, αν το κλίμα είναι δυσάρεστο. Το σωστό μικροπεριβάλλον επηρεάζει πολύ.

- Τι σας ενοχλεί περπατώντας στην πόλη;

- Η έλλειψη συνείδησης ότι υπάρχει και άλλος άνθρωπος. Ο σεβασμός στον διπλανό.

- Για την υποβάθμιση του κέντρου...

- Τα πάντα είναι θέμα ανθρώπων. Εχουμε αυτό που μας αξίζει. Εμείς δημιουργούμε το περιβάλλον μας. Αν δεν μας νοιάζει...

- Και η πολιτική όμως...

- Είναι μέρος του προβλήματος. Εχουμε -και πάλι- αυτό που μας αξίζει.

- Η καριέρα σας ήταν θέμα δουλειάς, συγκυριών, ταλέντου;

- Χωρίς ταλέντο δεν γίνεται τίποτα. Εχω δουλέψει πολύ σκληρά, αλλά μου δόθηκαν και οι ευκαιρίες. Με έχουν βοηθήσει πολλοί άνθρωποι. Οφείλω πολλά στο Κ.Α. Δοξιάδη. Μου έδωσε δουλειά. Με εμπιστεύθηκε. Μου άνοιξε ορίζοντες.

- Αν είχατε ζήσει αλλιώς, θα δημιουργούσατε και άλλα κτίρια;

- Α, ναι! Ο,τι ξέρεις, πιστεύεις, έχεις κάνει ή θα ήθελες να κάνεις, είναι απόλυτα συνδεδεμένο με τη ζωή που έχεις ζήσει.

Εχω εισπράξει πολλή αγάπη, προσωπική και κοινωνική

Γνωρίζουμε ή έχουμε ακούσει για τον Αλέξανδρο Τομπάζη, αρχιτέκτονα, ζωγράφο, φωτογράφο και πρόσφατα τον άνθρωπο που αναδιαμόρφωσε το Πεδίον του Αρεως. Αλλά τακτικό θεατή της Φόρμουλα 1; Ο γιος του, Νίκος, που ζει στο εξωτερικό, είναι διακεκριμένος αεροδυναμιστής, επικεφαλής του σχεδιαστικού τμήματος της Scuderia Ferrari. «Μοιράζομαι το πάθος του γιου μου», λέει, αντιμετωπίζοντας την ερώτηση με χαμόγελο. Δεν είναι η ταχύτητα που τον συναρπάζει, αλλά «η εξέλιξη, η τεχνολογία». «Κάθε αγώνας είναι μια δοκιμή για το μέλλον».

- Εσείς, όταν σχεδιάζετε, σκέφτεστε το παρόν, το παρελθόν ή, προοπτικά, το μέλλον;

- Θα έλεγα και τα τρία. Και το παρελθόν έχει σημασία γιατί είναι το διαμορφωμένο περιβάλλον μέσα στο οποίο ζεις. Προσωπικά, με ενδιαφέρει το σήμερα και το αύριο.

- Εάν έπρεπε να παρουσιάσετε σε έναν επισκέπτη της πόλης τη δουλειά σας, τι θα επιλέγατε να του δείξετε;

- Θα ήθελα να μάθει τι έχω προσπαθήσει να κάνω και πώς. Πιο πολύ από το τελικό προϊόν, σημασία έχουν οι προθέσεις και τι κατάφερες στο τέλος να πετύχεις.

- Δεν θέλετε να μιλήσετε για τα πιο αγαπημένα έργα σας... Σαν γονιός που δεν μπορεί να διαλέξει ανάμεσα στα παιδιά του.

- Ακριβώς έτσι! Η απάντηση δεν είναι εύκολη, γιατί είναι πολλοί οι παράγοντες που την επηρεάζουν. Ας πούμε ότι τα έργα που μένουν πιο κοντά στην καρδιά μου είναι εκείνα στα οποία οι άνθρωποι που συνέβαλαν στο να γίνουν ήσαν πιο ευχάριστοι, συνεργάσιμοι και δημιουργικοί.

- Τι δεν θα δείχνατε στον επισκέπτη;

-. .. το Ιατρικό Κέντρο... ένα πολυκατάστημα στον Πειραιά... τόσο παραποιημένα που δεν έχουν καμία σχέση με το αρχικό σχέδιο...

Οι πιο ξεκούραστες στιγμές για τον Αλέξανδρο Τομπάζη είναι όταν μπορεί να απομονωθεί για να ζωγραφίσει: «Ενα από τα πράγματα που με θέλγουν στη ζωγραφική είναι ο βαθμός ελευθερίας που σου προσφέρει και ο ελάχιστος χρόνος που απαιτεί σε σύγκριση με την αρχιτεκτονική. Είμαι ο απόλυτος κύριος του εαυτού μου, δεν λογοδοτώ σε κανέναν εκτός από το συναίσθημά μου. Αν δεν με ικανοποιεί το αποτέλεσμα, μπορώ να το αλλάξω, να το πετάξω, δεν έχω να δώσω λογαριασμό σε κανέναν... Αδιανόητα πράγματα στην αρχιτεκτονική».

- Τι έχετε εισπράξει από τη ζωή, κ. Τομπάζη;

- Πολλή αγάπη. Και σε κλίμακα προσωπική και κοινωνική. Δεν έχω παράπονο από τη ζωή. Μου έχει φερθεί γενναιόδωρα.

- Στην απορία του εγγονού σας: «Γιαγιά, ο παππούς ήταν ποτέ νέος;» τι θα απαντούσατε σήμερα;

- Σημασία έχει να παραμείνεις νέος.

Oι σταθμοί του

1939
Γεννιέται στο Καράτσι των τότε Ινδιών στις 10 Απριλίου.

1946
Ερχεται με την οικογένειά του στην Ελλάδα.

1957
Σπουδές στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.

1963
Ιδρύει το Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τομπάζη, το οποίο διατηρεί μέχρι σήμερα. Διορίζεται επιμελητής στην έδρα Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων ΕΜΠ.

1964
Συνεργάζεται με τον Κ.Α. Δοξιάδη ως επιστημονικός βοηθός του.

1991
Εκλέγεται επίτιμο μέλος του Αμερικανικού Συλλόγου Αρχιτεκτόνων ΑΙΑ.

1997
Του απονέμεται το βραβείο Επαγγελματικής Σταδιοδρομίας Μελετητή του Συνδέσμου Ελληνικών Γραφείων Μελετών ΣΕΓΜ.

1998
Τιμάται με το βραβείο Passive and Low Energy Architecture PLEA.

2006
Αναγορεύεται επίτιμος διδάκτωρ ΑΠΘ.

2007
Αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη για το αρχιτεκτονικό έργο του.

Της Μαρίας Κατσουνάκη

Πηγή Καθημερινή

31.10.2010