 |
| Ντιντερό Ντενί, εμπνευστής και ηγέτης της "Εγκυκλοπαίδειας" |
Ο Διαφωτισμός ως κριτικός στοχασμός, ως επαγγελία της ελευθερίας, ως κοινωνική κριτική και ως σύστημα οικουμενικών αξιών μπορεί να προσφέρει εναλλακτικές επιλογές απέναντι στη στείρα και αδιέξοδη πραγματικότητα
Τι έχει να μας πει σήμερα ο Διαφωτισμός ή ακριβέστερα τι νόημα μπορεί να διαθέτει μια φιλοσοφία της γνώσης και της ζωής, που έδωσε τις μάχες της τον 18ο αιώνα, σε σχέση με τα προβλήματα και τις ανησυχίες που προσδιορίζουν την ανθρώπινη ευαι σθησία στη χαραυγή του 21ου αιώνα; Είναι όντως ρητορικό το ερώτημα, αλλά μόνο ένα ερωτηματικό μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία του προβλη ματισμού μας. Ο ίδιος ο Διαφωτισμός κυρίως έθετε ερωτηματικά, ήταν ο ίδιος ως πνευματική στάση ένα ερώτη μα: Τι είναι Διαφωτισμός; αναρωτήθη κε ο Ιμάνουελ Καντ, θέτοντας ακριβώς το ερώτημα της αυτογνωσίας και της δυνατότητας της γνώσης. Η συγγένεια με τον Σωκράτη δεν είναι τυχαία, αλλά αυτή η σχέση και η ιστορική της θεμε λίωση δεν θα μας απασχολήσει εδώ.
Ας επανέλθουμε στο αρχικό μας ερώ τημα.
Εμπεριέχει ο Διαφωτισμός ένα μήνυμα βιώσιμο και κατανοητό για τον σύγχρονο άνθρωπο ή δεν αποτελεί πλέον παρά ένα απλό πεδίο ιστορικής, φιλολογικής και φιλοσοφικής έρευ νας, μεγάλης εξειδίκευσης, υψηλού επαγγελματισμού και εντυπωσιακής δραστηριότητας σε διεθνές επίπεδο, που όμως ως επιστημονική ενασχόλη ση παραμένει απόμακρο από τις φρο ντίδες της ζωής και τα διλήμματα της ανθρώπινης πράξης;
Ο προβληματισμός αυτός ανακύπτει από την ίδια τη σημερινή κατάσταση της έρευνας, όπου κυριαρχούν οι συ ζητήσεις για την πολλαπλότητα του Δι αφωτισμού και την αμφισβήτηση της ύπαρξης ενός ενιαίου πολιτισμικού φαινομένου Διαφωτισμού, με ενότητα πνευματικών χαρακτηριστικών και αξιών. Αντίθετα υποστηρίζεται ότι υπήρξαν «πολλοί Διαφωτισμοί», πα ράλληλα κινήματα διανοητικής αλλα γής που δεν συμμερίζονται κάποιο κοινό υπόβαθρο. Η άποψη αυτή οφείλε ται
σε έναν από τους πρυτάνεις σήμε ρα της σπουδής του Διαφωτισμού, τον καθηγητή John Ρocock. Αν η θέση αυ τή ισχύει, καθίσταται εξαιρετικά δύ σκολο να εξακολουθήσουμε να μιλού με για τον Διαφωτισμό ως ευδιάκριτο σύστημα αρχών και αξιών στην ιστο ρία του ανθρώπινου στοχασμού και ως εκ τούτου αποβαίνει σχεδόν αδύνατη λογικά η συνδιάλεξη με τον Διαφωτι σμό ? ποιον Διαφωτισμό; ? ως σημείο αναφοράς κατά την εξέταση σημερινών προβλημάτων.
Στο σημείο αυτό βρίσκονται σήμερα τα ζητήματα μελέτης και ερμηνείας του Διαφωτισμού. Αφού θέσαμε λοι πόν τα ερωτηματικά, ας επιχειρήσου με, με την αναγκαία συντομία που επι βάλλουν οι περιορισμοί του διαθέσι μου χώρου, να σχεδιάσουμε κάποιες απαντήσεις. Ας μου επιτραπεί να θεμε λιώσω τις απαντήσεις μου σε μια προ σωπική κατάθεση. Εχοντας αφιερώσει την επιστημονική μου ζωή για περισ σότερα από τριάντα χρόνια στη μελέτη του Διαφωτισμού και στις εκδηλώσεις του στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και στην ελληνική παιδεία, είμαι πεπεισμέ νος ότι οι ισχυρισμοί του Ρocock δεν ευσταθούν. Αν ίσχυαν, θα έπρεπε να είχαμε εγκαταλείψει τη χρήση του όρου «Διαφωτισμός» και να αναφερό μαστε γενικά στη συγκριτική διανοη τική και πολιτισμική ιστορία της Ευρώ πης και των υπερπόντιων παραφυά δων της κατά τον 18ο αιώνα. Κατά τη γνώμη μου αυτό θα αποτελούσε μια ριζική, μάλλον περιττή και πάντως ιστορικά αστήρικτη, αναθεώρηση της ιστορίας του πολιτισμού. Για όλους μας, όσοι ασχολούμαστε με την ιστο ρία της παιδείας και των ιδεών κατά τον 18ο αιώνα, είναι προφανής στις πη γές η ύπαρξη κάποιων κοινών ιδεών και διανοητικών και ηθικών αιτημά των, που είναι αισθητά και διάχυτα ανεξάρτητα από τη γλώσσα και την το πική ή πολιτισμική παράδοση από την οποία προέρχονται οι πηγές. Πρόκει ται για την πνευματική χειραφέτηση από την αυθεντία, την απελευθέρωση της ατομικής κρίσης και σκέψης, την κριτική της κοινωνίας από τη σκοπιά της Δικαιοσύνης, την ελευθερία της προσωπικής έκφρασης, την ανοχή και
τον σεβασμό της διαφωνίας και της ετερότητας. Και σε πολιτικό επίπεδο για την καταγγελία του δεσποτισμού και της αυθαιρεσίας της εξουσίας και τη διεκδίκηση της ισότητας των αν θρώπων. Αυτά τα αιτήματα συνθέτουν τον Διαφωτισμό και σε αυτά αναφερό μαστε όταν τον μελετάμε στις πηγές και όταν επικαλούμαστε τον κώδικα των αξιών που κληροδότησε στην αν θρωπότητα.
Κατά τη γνώμη μου τα αιτήματα αυτά και ο κώδικας των αξιών του Διαφωτι σμού διατηρούν αλώβητη την επικαιρότητά τους. Παρά τη μανιοκαταθλι πτική κριτική της Σχολής της Φρα γκφούρτης που καταλόγισε στον Δια φωτισμό, τελείως αναχρονιστικά, όλα τα δεινά της ιστορίας του 20ού αιώνα και παρά τη δυσφήμηση και τις επιθέ σεις κατά του Διαφωτισμού από αν θρώπους που δεν διαβάζουν ή δεν μπορούν να καταλάβουν τι λέγεται στις πηγές και ποια είναι τα όρια που θέτει ο ίδιος ο Διαφωτισμός στις αξιώ σεις και στους ισχυρισμούς του, αυτή η κληρονομιά αρχών και αξιών αποτε λεί μια από τις ηθικά στερεότερες βά σεις πάνω στις οποίες η ανθρωπότητα μπορεί να ξαναχτίσει τις ελπίδες της και να ξαναβρεί τη συνοχή της πνευ ματικής ζωής που έχει τόσο διαβρωθεί από τις υπερβολές και τη σύγχυση που επέφερε η επιθετική εξύμνηση της σχετικότητας, η περιφρόνηση της αναζήτησης της αλήθειας και της συ νέπειας των αξιών, στάσεις που χαρα κτήρισαν διάφορους συρμούς του τέ λους του 20ού αιώνα. Η αξία της κλη ρονομιάς του Διαφωτισμού καταφαί νεται σε αντιπαραβολή προς τις ηχηρές ιδεολογίες της ηθικής μερικότητας, που είναι σήμερα τόσο επώδυνα αι σθητές και κυρίαρχες σε μεγάλα τμή ματα του πλανήτη (τους ποικίλους φο νταμενταλισμούς και τις σοβινιστικές ιδεολογίες), αλλά και προς την ηθική πενία των εργαλειακών συστημάτων ιδεών που έχουν επικρατήσει στις δυ τικές κοινωνίες. Στην Ελλάδα όλα αυτά απλώς υπόκεινται στη μεταμφίεση της υποκρισίας του δημόσιου λόγου.
Ο Διαφωτισμός ως κριτικός στοχα σμός, ως επαγγελία της ελευθερίας, ως κοινωνική κριτική και ως σύστημα οικουμενικών αξιών μπορεί να προ σφέρει εναλλακτικές επιλογές απένα ντι σε αυτήν τη στείρα και αδιέξοδη πραγματικότητα. Εχουμε άραγε την ικανότητα να αναδεχθούμε την πρό κληση αλλά και την ελπίδα; Δεν διαθέ τω την απάντηση. Μπορώ μόνο, κατα λήγοντας, να εκφράσω μιαν ευχή ως προς την Ελλάδα: να ξαναδιαβαστεί η πολιτική και ηθική παρακαταθήκη του Διαφωτισμού, χωρίς τις παρωπίδες με ταγενέστερων ιδεολογικών αντιπαρα θέσεων και χωρίς θρησκευτικό φανα τισμό, και να αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού κυρίως ως προς τις δυνατότητες που μας προσφέρει για την κριτική κατανόηση του συλλογικού μας εαυτού και την καλλιέργεια του δημόσιου ήθους της ανοχής και της ευθύνης.
Του Π.Μ. Κιτρομηλίδη
Πηγή Βήμα Ιδεών
2.4.2010
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου