Υπουργοί που ηγούνται ή απλώς διοικούν;

Στο ερώτημα τι είδους υπουργούς (και γενικότερα πολιτικούς) έχουμε ανάγκη στον τόπο μας και στην εποχή μας, οι απαντήσεις ποικίλλουν. Κάποιοι πολίτες θέλουν υπουργούς μιας συγκεκριμένης παράταξης και όχι της άλλης. Μερικοί προτιμούν τα πιο ώριμα και δοκιμασμένα πολιτικά στελέχη, ενώ άλλοι τους πιο νέους και τολμηρούς, τους πιο καινοτόμους. Πίσω όμως και πέρα από αυτές τις επιλογές λανθάνει το βαθύτερο και μάλλον πιο κρίσιμο ερώτημα σχετικά με τον ρόλο και τη δράση των υπουργών μας: είναι αυτοί και αναμένει κανείς από αυτούς να είναι καλοί διοικητές και διαχειριστές των πραγμάτων ή φορείς νέων ιδεών και παράγοντες αλλαγών και καινοτομίας στους τομείς ευθύνης τους;

Είναι γνωστή στη διοικητική επιστήμη η αναλυτική διάκριση ανάμεσα στους διοικητές και στους ηγέτες. Μια διάκριση που επανέρχεται στο προσκήνιο και αφορά τον ρόλο και τη δράση των κορυφαίων πολιτικών προσωπικοτήτων στη δημόσια ζωή της χώρας, των υπουργών (εν ενεργεία ή εν αναμονή). Ισως απαντήσει κανείς ότι χρειαζόμαστε και τους δύο τύπους πολιτικού: διοικητής (διαχειριστής) και ηγέτης. Ή έστω έναν κατάλληλο συνδυασμό αυτών των αρετών (της διοίκησης και της ηγεσίας) στα επιμέρους πρόσωπα, που ο πολίτης εμπιστεύεται για να χειρίζονται τα δημόσια προβλήματα και τις κρίσιμες υποθέσεις του κράτους. Οπότε το κρίσιμο ερώτημα είναι τι ακριβώς κάνει ο διοικητής (manager) υπουργός και τι ο ηγετικός πολιτικός.

Επιχειρώντας μιαν εντελώς συνοπτική αποτύπωση ενός σύνθετου προβληματισμού θα λέγαμε, εν πρώτοις, ότι ο διοικητικός υπουργός είναι στραμμένος στην επίλυση ή αντιμετώπιση των άμεσων και πρακτικών προβλημάτων στον τομέα ευθύνης του. Προκειμένου δε να το επιτύχει αυτό, συντονίζει και κατευθύνει τις ενέργειες των υφιστάμενων και λοιπών συνεργατών του στον οργανισμό, του οποίου προΐσταται.

Ισως δεν χρειάζεται, μάλιστα, κάποιο εξαιρετικό χάρισμα ή μεγαλοφυΐα για να διοικεί κανείς αποτελεσματικά και υπεύθυνα έναν δημόσιο οργανισμό, ούτε να έχει γεννηθεί με αυτό το ταλέντο. Η τέχνη αυτή διδάσκεται από την εμπειρία και τη συστηματική γνώση και εξοικείωση με το αντικείμενο. Ιδίως δε απαιτεί επιμονή, πείσμα, αφοσίωση στο καθήκον, αναλυτική ικανότητα, καλή θέληση και πνεύμα συνεργασίας, ώστε να κινητοποιούνται οι άνθρωποι στον κοινό σκοπό, να ελέγχονται σχετικά και να ενισχύονται (ενίοτε και να ψέγονται για σφάλματα ή παραλείψεις).

Θα μπορούσε να δεχθεί κανείς ότι αυτή η εικόνα του υπουργού ως αποτελεσματικού διοικητή είναι όχι μόνο απαραίτητη (όσο και σπάνια), αλλά αντιστοιχεί και στα δεδομένα της δημοκρατικής μας κουλτούρας και νοοτροπίας. Ενας κανονικός άνθρωπος ίσος ή έστω πρώτος μεταξύ άλλων αναδεικνύεται με τη δική μας επιλογή και αυτήν του πρωθυπουργού σε μια θέση εξουσίας (του υπουργού) και ασκεί με συνέπεια και αποτελεσματικότητα τα καθήκοντά του για ένα διάστημα, συνήθως σύντομο (κατά κανόνα μια τετραετία, παλαιότερα ήταν βραχύτερο).

Αρχειν και πράττειν

Το ζήτημα, ωστόσο, με τη διοικητική ή διαχειριστική αντίληψη των υπουργών είναι ότι παρά τη χρησιμότητά της ίσως δεν αρκεί για τις πολλαπλές απαιτήσεις μιας σύνθετης κοινωνίας και ενός πολιτικού συστήματος που δεν βρίσκεται απλώς στη φάση συντήρησης και αναπαραγωγής του, αλλά μάλλον δοκιμάζεται από μια κρίση αλλαγής και ριζικής μεταβολής του. Στις συνθήκες αυτές μάλλον δεν αρκεί η καλή, έστω, συντήρηση και διαχείριση του ισχύοντος και δεδομένου. Απαιτείται ο σχεδιασμός και η προώθηση του καινούργιου, εκείνου που έρχεται και όχι εκείνου που παρέρχεται.

Είναι γνωστό ότι οι οργανώσεις και μάλιστα οι ογκώδεις δημόσιοι οργανισμοί και οι υπηρεσίες με τη γραφειοκρατική λογική που διέπει τη λειτουργία τους τείνουν κατά κανόνα να προβάλλουν μιαν αντίσταση στις αλλαγές, μετατοπίζοντας το ισχύον σε δέον. Ακριβώς τότε είναι που απαιτείται το ηγετικό μοντέλο υπουργού, που να είναι σε θέση να κάμψει τη δύναμη αδράνειας της γραφειοκρατίας θέτοντάς τη σε νέα τροχιά λειτουργίας. Αντί να εγκλωβιστεί και ο ίδιος στη διαχειριστική λογική του συστήματος πρέπει να είναι σε θέση να το ρυμουλκήσει σε νέα επίπεδα και τρόπους λειτουργίας. Σε τούτο έγκειται εν τέλει και η διαφορά του ηγέτη από τον διαχειριστή. Ο πρώτος «άρχει» με τη διττή σημασία του όρου στα ελληνικά: αρχίζει κάποια πράγματα, οδηγεί και κατευθύνει τη συμπεριφορά προς αυτά και ως εκ τούτου κυβερνά. Ισως μάλιστα δεν μπορεί να υπάρξει το δεύτερο (κυβέρνηση) δίχως το πρώτο (καινοτομία). Με βάση και τη συνταγματική της θέση και αποστολή, «η κυβέρνηση καθορίζει και κατευθύνει τη γενική πολιτική της χώρας», ενώ η διοίκηση εκτελεί και εφαρμόζει την κυβερνητική πολιτική στο πλαίσιο των νόμων. Αυτός που άρχει (κυβερνά), αρχίζει, εγκαινιάζει κάτι, και εκείνος που πράττει (η διοίκηση), εκτελεί και εφαρμόζει σύμφωνα με τις εντολές του πρώτου. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι στη δημόσια πολιτική, όπως και στη ζωή, χρειαζόμαστε τόσο την αλλαγή όσο και τη σταθερότητα, τη σιγουριά. Δεδομένης όμως της δύναμης αδράνειας του ήδη γνωστού και ισχύοντος πάνω στο άγνωστο και επισφαλές καταλήγουμε συνήθως, ιδίως στα ογκώδη συστήματα της δημόσιας διοίκησης και της γραφειοκρατίας, περίπου να αναπαράγουμε και να διαιωνίζουμε τα ίδια προβλήματα και τις ίδιες (άστοχες) λύσεις σε αυτά.

«Η σκέψη, η οποία παρήγαγε το ισχύον, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μεταβολή του», έγραφε ο Einstein. Τούτο ισχύει εν πολλοίς και για τη διοίκηση και την ηγεσία στην πολιτική σφαίρα. Ισως χρειαζόμαστε, λοιπόν, μια κάπως μεγαλύτερη δοσολογία ηγετικού και ανανεωτικού στοιχείου στους υπουργικούς ρόλους και τα αξιώματα. Η ουσία της πολιτικής, έγραφε στην Ανθρώπινη Κατάσταση η Χάνα Αρεντ, είναι

«το να γνωρίζει κανείς πώς να αρχίζει και πώς να κυβερνά στα

σοβαρότερα προβλήματα με τη ματιά του προσηλωμένη τόσο στο

επίκαιρο όσο και στο αιώνιο».

* Του Αντωνη Mακρυδημητρη Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΠΗΓΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

31.7.09