Ιάννης (Γιάννης) Ξενάκης : Ο αρχιτέκτονας της "στοχαστικής μουσικής" (100 χρόνια από το θάνατό του)

Ιάννης (Γιάννης) Ξενάκης (1975)

Tον Σεπτέμβριο του 1978 ο Ιάννης Ξενάκης ήρθε στην Ελλάδα για την παρουσίαση ενός από τα περίφημα «Πολύτοπά» του, αυτού των Μυκηνών. Εδωσε τότε μια συνέντευξη όπου μεταξύ άλλων τον ρώτησαν τι θα ήθελε να πει στους έλληνες καλλιτέχνες: «Να δουλέψουν πρωτοποριακά.Να δημιουργήσουν έργα παγκόσμιας σημασίας. Μονάχα έτσι μπορούν να σταθούν. Χρειάζονται κότσια και δύναμη...» απάντησε εκείνος. Δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη, οι παραινέσεις του εκείνες ακούγονται εντυπωσιακά επίκαιρες. Ωστόσο είναι αλήθεια ότι στο μεσοδιάστημα ελάχιστοι υπήρξαν εκείνοι οι οποίοι ανταποκρίθηκαν σ΄ αυτές και κατάφεραν να συναγωνιστούν τον ίδιο σε διεθνή εμβέλεια.

Μουσική και μαθηματικά
Από τους συνθέτες που «σφράγισαν» το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, ο Ξενάκης κατόρθωσε να αρθρώσει μια πολύ προσωπική και ταυτόχρονα πρωτοποριακή γλώσσα συσχετίζοντας τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική μέσω της χρησιμοποίησης μοντέλων από τη θεωρία των συνόλων, τη θεωρία των πιθανοτήτων, τη θερμοδυναμική. Ωστόσο πολλές φορές τα μαθηματικά ήταν απλώς το πρόσχημα μιας ελεύθερης και ταυτόχρονα μοναχικής μουσικής γραφής. Την ίδια στιγμή ο φιλοσοφικός στοχασμός του- φοιτητής ακόμη άρχισε να μελετά τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους και κυρίως τον Πλάτωνα- έθεσε αποφασιστικά το αίτημα για ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης συνεισφέροντας στον ευρύτερο προβληματισμό για την κρίση της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής στη διάρκεια των δεκαετιών 1950 και 1960.

Ο Ξενάκης επαναλάμβανε σταθερά πως δεν ήξερε τον λόγο για τον οποίο έγραφε μουσική. Η σύνθεση ήταν γι΄ αυτόν εσωτερική ανάγκη, λόγος ύπαρξης. Οπως χαρακτηριστικά είχε δηλώσει κάποτε, η μουσική ήταν γι΄ αυτόν μια μάχη την οποία προσπαθούσε να κερδίσει. «Ισως μετά τον θάνατό μου οι άνθρωποι να ενδιαφέρονται περισσότερο γι΄ αυτό που έκανα στη ζωή μου» έλεγε σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, λίγο προτού συμπληρώσει τα 75 του χρόνια. «Αυτό όμως» προσέθετε «δεν είναι πρόβλημα, γιατί ούτως ή άλλως δεν μπορώ να κάνω τίποτε άλλο. Γράφω μουσική. Δεν μ΄ ενδιαφέρει τι και πότε θα γίνει αποδεκτό από το κοινό».

Από την ΕΠΟΝ στο Παρίσι

Ο Ιάννης (Γιάννης) Ξενάκης γεννήθηκε το 1922 στη Βράιλα της Ρουμανίας. Ηταν ο μεγαλύτερος γιος του Κλέαρχου Ξενάκη, εμπόρου με καταγωγή από την Εύβοια, και της Φωτεινής Παύλου, η οποία καταγόταν από τη Λήμνο. Παρ΄ όλο που έχασε τη μητέρα του πολύ μικρός, σε ηλικία πέντε ετών, πρόλαβε να κληρονομήσει από εκείνη την αγάπη της για τη μουσική. Τα πρώτα μαθήματα αρμονίας και πιάνου τα πήρε στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών, όπου τον έστειλε ο πατέρας του να φοιτήσει μαζί με τα δύο μικρότερα αδέλφια του, τον Ιάσονα και τον Κοσμά.

Μερικά χρόνια αργότερα, το 1938, με τακινήθηκε στην Αθήνα προκειμένου να προετοιμαστεί για να δώσει εξετάσεις στο Πολυτεχνείο. Παράλληλα, βέβαια, συνέχιζε να σπουδάζει μουσική και έκανε μάλιστα τις πρώτες συνθετικές απόπειρές του. Από τότε κιόλας είχε αρχίσει να ενδιαφέρεται για τη σχέση της με τα μαθηματικά. Το 1940 κατόρθωσε να εισαχθεί στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Μετσοβίου συνδυάζοντας με την επιλογή αυτή τα δικά του ενδιαφέροντα (μουσική, μαθηματικά, φυσική) με τα σχέδια του πατέρα του να τον στείλει στη Βρετανία να σπουδάσει ναυπηγική. Την ίδια χρονιά έγινε μέλος του- παράνομου τότε- Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας και το 1943 γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου και καθοδηγητής του λόχου «Λόρδος Βύρων». Κατά τη συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά υπέστη σοβαρό τραυματισμό από θραύσμα αγγλικής οβίδας, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια του αριστερού του ματιού και την παραμόρφωση της αριστερής πλευράς του προσώπου του.

Με την ολοκλήρωση των σπουδών του στην Αθήνα- με πολλές δυσκολίες, είναι αλήθεια, λόγω της αντιστασιακής δράσης του- και φοβούμενος την εξορία στη Μακρόνησο, δραπέτευσε στην Ιταλία και από εκεί με τη βοήθεια ιταλών κομμουνιστών κατάφερε να φθάσει στο Παρίσι, την πόλη η οποία έμελλε να αποτελέσει τη βάση του στο υπόλοιπο της ζωής του.

Ο Λε Κορμπιζιέ και η Φρανσουάζ
Στη γαλλική πρωτεύουσα ο Ξενάκης συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Λε Κορμπιζιέ και παράλληλα αναζητούσε τον κατάλληλο δάσκαλο για να συνεχίσει τα μαθήματα σύνθεσης. Τελικά, ύστερα από περιπέτειες και συγκρούσεις, βρήκε διέξοδο στο πρόσωπο του Ολιβιέ Μεσιάν, ο οποίος τον συμβούλευσε: «Είσαι σχεδόν 30 ετών, έχεις την τύχη να είσαι Ελληνας, αρχιτέκτονας και με γνώσεις εφαρμοσμένων μαθηματικών. Εκμεταλλεύσου τα αυτά. Χρησιμοποίησέ τα στη μουσική σου». Την περίοδο που παρακολουθούσε μαθήματα με τον Μεσιάν γνώρισε τη μελλοντική σύζυγό του Φρανσουάζ, με την οποία παντρεύτηκαν το 1953 και απέκτησαν μία κόρη.

Από το 1960 και μετά ο Ξενάκης αφιερώθηκε αποκλειστικά στη σύνθεση. Είχε προηγηθεί, το 1955, η παρουσίαση του έργου του «Μεταστάσεις», το οποίο προκάλεσε αίσθηση και σηματοδότησε την έναρξη της λεγόμενης «στοχαστικής μουσικής»: με τον όρο αυτόν- ο οποίος γενικά τον γοήτευε λόγω της διττής του σημασίας, φιλοσοφικής και μαθηματικής - ο συνθέτης εννοούσε, σε αδρές γραμμές, τη μεταφορά στη μουσική των μαθηματικών θεωριών που σχετίζονται με τους νόμους των πιθανοτήτων αλλά και άλλων μαθηματικών κανόνων οι οποίοι περιγράφουν μαζικά φαινόμενα. Παρ΄ ότι ο δρόμος στον οποίο βάδισε δεν ήταν χωρίς δυσκολίες, από τη δεκαετία του ΄60 και μετά η φήμη του άρχισε να εξαπλώνεται με γοργούς ρυθμούς σε όλον τον κόσμο. Δεν θα ήταν υπερβολή αν πει κανείς ότι το όνομά του έγινε ταυτόσημο της σύγχρονης μουσικής. 

Αφησε την τελευταία του πνοή τα ξημερώματα της 4ης Φεβρουαρίου 2001, σε ηλικία 78 ετών, έχοντας προηγουμένως αντιμετωπίσει μακροχρόνια προβλήματα υγείας. 

Σύμφωνα με επιθυμία του ιδίου, η σορός του αποτεφρώθηκε.

Της Ισμας Τουλάτου

Πηγή Το Βήμα

2.1.2010