Φτου να μη σε βασκάνω!

Μούντζα, κακό μάτι, «άσεμνες» χειρονομίες, φτύσιμο... Ολα τους έχουν ρίζες στην Αρχαία Ελλάδα, σχετίζονται με τη μαγεία και θεωρούνται ως σήμερα (κάποια από αυτά με παραποιημένο πλέον νόημα) αποτρεπτικά της βασκανίας

Η οργισμένη κίνηση της ανοιχτής παλάμης που εισπράττει ο επικίνδυνος οδηγός στη λεωφόρο Κηφισιάς μπορεί να θεωρείται σήμερα μια απολίτιστη έκφραση θυμού, στην πραγματικότητα όμως μιλάει για τις καταβολές μας. και μάλιστα τις αρχαιοελληνικές. Τόσο μακριά πηγαίνει η ιστορία της... μούντζας. Και αν η γηραιά θεία αρχίσει να φτύνει τα μικρανίψια της μέρες που είναι στο γιορτινό τραπέζι, παρακαλώ ας μην υποστεί την κατακραυγή. Πράττει ό,τι ακριβώς και οι αρχαίοι πρόγονοι, που έφτυναν ακόμη και τον εαυτό τους για να μη τον αβασκάνουν. Γιατί το πιο αυθόρμητο και άμεσο μέτρο αντιμετώπισης του κακού, ήδη από την αρχαιότητα, ήταν το σφάκελο και ο εμπτυσμός, ενέργειες στις οποίες είχαν αποδοθεί μαγικές δυνάμεις.

Ο βάσκανος οφθαλμός θεωρήθηκε ανά τους αιώνες η αιτία κάθε ξαφνικού και ανεξήγητου κακού και η έννοια της βασκανίας- συνώνυμη με την κακολογία, τον φθόνο, τη συκοφαντία και την πρόκληση βλάβης - μπορεί να γεννήθηκε στην Ανατολή, από νωρίς όμως βρήκε πρόσφορο έδαφος στις δοξασίες όλων των λαών της Μεσογείου. «Το θέμα είναι διαχρονικό. Ακόμη και σήμερα οι μανάδες λένε στα παιδιά τους “μακριά από τ΄ άδικο και το κακό το μάτι”» λέει ο αρχαιολόγος κ. Δημήτρης Καζιάνης, επίτιμος προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδωτικών Συλλογών, που διοργάνωσε μια έρευνα για τον κόσμο των προλήψεων στην αρχαιότητα, για τη βασκανία, τα φυλαχτά και τα αποτροπαϊκά σύμβολα, έχοντας ως βάση το περιεχόμενο των ιδιωτικών συλλογών- αλλά όχι μόνο- και ως αφορμή τον εορτασμό των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

«Από όλες τις πτυχές της μαγείας εμείς εστιάσαμε στη βασκανία, και ακόμη ειδικότερα στον βάσκανο οφθαλμό, γιατί είναι μια μυστηριακή και γοητευτική δύναμη που έχει απασχολήσει τον άνθρωπο με διαφορετικούς τρόπους πολλές διαφορετικές χρονικές στιγμές» αναφέρει η υπεύθυνη για τον συντονισμό του έργου κυρία Χριστίνα Μερκούρη. Ζωγραφισμένος σε αγγεία, σκαλισμένος σε οστέινα περίαπτα ή ένθετος σε κατασκευές, ο «βάσκανος οφθαλμός» μπορούσε όμως να χρησιμοποιηθεί και ως αντίδοτο, δηλαδή ως φυλαχτό ενάντια στο κακό μάτι.

Μεσαίο δάχτυλο... όπως Ελλάδα

Πήλινο ειδώλιο που απεικονίζει ένα μικρό αγόρι το οποίο φέρει διαγωνίως στο στήθος ταινία από την οποία κρέμονται περίαπτα και σφραγίδες (325-300 π.Χ.) (Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου)

«Οι αντιβασκάνιες χειρονομίες ήτανκαι είναιοι πιο γνωστές.Ολες κατέληγαν σε οξύ σχήμα επειδή έτσι μιμούνταν τα κέρατα των ζώων και εικόνιζαν συμβολικά την άμυνα κατά του βάσκανου οφθαλμού.Από τις πλέον διαδεδομένες σε όλη την Ευρώπη είναι αυτή που αναπαριστά την ένωση των γενετήσιων οργάνων των δύο φύλων, όπου ο αντίχειρας παρεμβάλλεται προεξέχοντας μεταξύ του δείκτη και του μέσου» λέει η κυρία Μερκούρη. Αλλη χειρονομία την οποία οι αρχαίοι Ελληνες ανέφεραν σε ασελγείς περιπτώσεις ήταν η πρόταξη του μεσαίου δαχτύλου.

Στην αρχαία Ελλάδα εξάλλου, με τη μούντζα (το φάσκελο ή σφάκελο) έστελναν στον απέναντι το κακό μάτι. Και η πίστη στη δύναμη των χειρονομιών εναντίον του βάσκανου οφθαλμού ήταν τέτοια ώστε συχνά οι άνθρωποι τις απεικόνιζαν στους τοίχους των σπιτιών, σε περίαπτα-φυλακτά, σε γλυπτές παραστάσεις και αλλού.

Φτύσε στον κόρφο σου

Ομοίωμα γυναικείου κυκλικού χορού από το Παλαίκαστρο της Κρήτης. Οι χοροί αυτοί είχαν ταυτόχρονα κοινωνικό και μαγικό χαρακτήρα (από ιδιωτική συλλογή)

«Πρωί πρωί έβλεπα τον εαυτό μου στη γαλήνια θάλασσα και τα γένια μου φαίνονταν όμορφα, όπως και το μοναδικό μου μάτι, τουλάχιστον κατά τη δική μου κρίση,ενώ στο νερό καθρεφτίζονταν τα δόντια μου που έλαμπαν λευκότερα από το παριανό μάρμαρο.Και για να μη βασκαθώ, έφτυσα τον κόρφο μου τρεις φορές, ακριβώς όπως μου έμαθε να κάνω η γριά Κοτυτταρίδα» αναφέρει ο Θεόκριτος για κάποιον που θαύμαζε τον εαυτό του.

Το φτύσιμο, διαχρονικό και παγκόσμιο σύμβολο αποτρεπτικό της βασκανίας, πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στις αντισηπτικές ιδιότητες του σάλιου. Ετσι, όπως λέει η κυρία Μερκούρη, « οι μητέρες ή τροφοί, όταν φοβούνταν για την υγεία του παιδιού, έβρεχαν το μέτωπο και τα χείλη του με σάλιο χρησιμοποιώντας το μεσαίο δάχτυλο. Και όσοι θεωρούσαν ότι επισύρουν τον φθόνο των άλλων- ανθρώπων ή θεών- λόγω της ευτυχίας τους “εις κόλπον έπτυον”.Ολα τα παραπάνω μάλιστα μπορούσαν να συνοδεύονται και από μαγικά λόγια όπως “Σοι εις κεφαλήν” ή “Ερρε”, ενώ ως πλέον αποδοτική θεωρούνταν η δήλωση “Προσκυνώ Αδράστειαν”, η οποία ήταν μια θεότητα του φθόνου και της Νέμεσης».

Εν τέλει στον Μεσαίωνα οι δοξασίες για τις βασκανίες όχι μόνο διατηρήθηκαν, αλλά και εμπλουτίστηκαν, φθάνοντας ως σήμερα: Φτύσε τον κόρφο σου, φτύνω τρεις φορές για να μη σε ματιάσω, σκόρδα στα μάτια σου και χτύπα ξύλο- από το «άπτεσθαι ξύλου» των αρχαίων.

«Απέναντι στα διάφορα μαγικά φυλαχτά της εποχής η Εκκλησία απάντησε δυναμικά με το σύμβολο του σταυρού» λέει η αρχαιολόγος κυρία Νατάσα Ψαρολογάκη. «Σταυροί τοποθετούνταν σε τοίχους,πόρτες,παράθυρα ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίωνπροκειμένου να τα καταστήσουν απρόσβλητα από τους δαίμονες.Το ίδιο και οι άνθρωποι,που έκαναν το σημείο του σταυρού με το χέρι, κρεμούσαν σταυρούς στο στήθος ή τους χρησιμοποιούσαν ως κοσμήματα» προσθέτει η ίδια. Ιδιαίτερη κατηγορία φυλαχτών, τέλος, είναι αυτά στα οποία εικονίζονται ο Μέγας Κωνσταντίνος και η μητέρα του Αγία Ελένη εκατέρωθεν σταυρού, μια σκηνή που αναπαριστά την τελετή των γενεθλίων της νέας πρωτεύουσας και έφθασε ως και τον 20ό αιώνα.

ΤΑΜΑΤΑ,ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΛΙΑ ΟΣΟ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Αμφιπρόσωπη ερμαϊκή στήλη των Ρωμαϊκών χρόνων (από ιδιωτική συλλογή)

Μινιατούρες ανθρώπινων ομοιωμάτων ή μελών του σώματος με μια οπή στο άνω μέρος τους προκειμένου να αναρτηθούν,τα οποία βρέθηκαν στον Πετσοφά της Κρήτης,αποτελούν ορισμένα από τα αρχαιότερα αναθήματα στον ελλαδικό χώρο.Τα αναθήματα ή τάματα,όπως τα λέμε σήμερα,είναι μια συνήθεια παλαιά όσο και ο άνθρωπος,«μια σύναψη συμφωνίας με τα θεία για την ίασή του,την επιτυχή έκβαση ενός εγχειρήματος ή τη διάσωσή του από κάποιο κακό»όπως λέει η αρχαιολόγος κυρία Νατάσα Ψαρολογάκη.

Ξεκινώντας από την αρχαιότητα,περνώντας στο Βυζάντιο - παρά την αποδοκιμασία της χριστιανικής θρησκείαςκαι φθάνοντας ως σήμερα,το ανάθημα είναι ένα έθιμο που διαρκεί.Συνήθη αφιερώματα πάντως,λόγω μικρού κόστους,είναι τα γνωστά τάματα κατασκευασμένα τις περισσότερες φορές από φύλλα ευτελούς μετάλλου, τα οποία αναπαριστούν μικρά εικονίσματα,ομοιώματα ανθρώπων ή μελών του σώματος, οικιών, καραβιών, εκκλησιών και ζώων.

Φυλαχτό (και φαλλός) να τη φυλάει

Στο κέντρο, οφθαλμός-τάμα στον οποίο η κόρη υποδηλώνεται ανάγλυφα (19ος αιώνας- από ιδιωτική συλλογή). Αριστερά, τρεις γυναικείες μορφές-τάματα με ποδήρη ενδύματα στα οποία παριστάνονται σταυρός και ρόδακες (19ος αιώνας- από ιδιωτική συλλογή)

Ασπίδα για αυτόν που το φοράει, το δόρυ του εναντίον κάθε κακόβουλης δύναμης είναι το φυλαχτό. Με καταγωγή από την πατρίδα της μαγείας,την Αίγυπτο,βρίσκει πλείστες όσες εφαρμογές ανά τους αιώνες, από τα περίαπτα του προϊστορικού Αιγαίου ως τους σημερινούς σταυρούς και τα εγκόλπια των χριστιανών.Γιατί διαθέτει τη μοναδική μαγική ιδιότητα να προστατεύει και να απειλεί ταυτόχρονα!

«Τα φυλακτήρια έπρεπε να έχουν ειδικό σχήμα και χρώμα και να είναι ενεργειακώς αγώγιμα, δηλαδή να είναι φτιαγμένα από υλικάπου να μπορούν να προσλαμβάνουν και να αποδίδουν ενέργεια- όπως τα άνθη, διάφορα βότανα και γενικώς τα φυτά, τα ορυκτά, οι πολύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες και τα μέταλλα. Επίσης ομοιώματα ζώων,επιγραφές,ιερά,ακατανόητα λόγια, σχέδια και άλλα σύμβολα και παραστάσεις, όλα μαζί συναρτημένα με το κατάλληλο υλικό,που συνήθως ήταν μέταλλο,ξύλο, δέρμα, κλωστές και φτερά πτηνών»λέει η κυρία Μερκούρη.

Ειδικά για την προφύλαξη των παιδιών από το κακό μάτι,οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν περίαπτα κοσμήματα τα οποία κρεμούσαν στον λαιμό,στο στήθος,στους καρπούς και στους αστραγάλους.«Τα ονόμαζαν περιάμματα, φυλακτήρια, βασκάνια, προβασκάνια ή απωσίκακα. Τα νήματα και οι δέσμες κλωστών αποτελούσαν από μόνα τους φυλαχτά,υπό την προϋπόθεση ότι ήταν χρωματισμένα κόκκινα ή λευκά,γιατί τότε μπορούσαν να αποτρέψουν το κακό»προσθέτει η αρχαιολόγος.

Αλλά πώς μπορούσε ο άνθρωπος της αρχαιότητας να διώξει το κακό όταν το έβλεπε να έρχεται; Με τα αποτροπαϊκά σύμβολα,όπως το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας,το γοργόνειο δηλαδή,η ασχήμια του οποίου μπορεί να τρομάξει και να διώξει όποιον το αντικρίζει.

Μαγικό χαρακτήρα είχαν οι κυκλικοί χοροί,ιδιαίτερα αναπτυγμένοι στη μινωική Κρήτη,καθώς ο κύκλος εφαρμόζεται σε διαβατήριες τελετές και μαγικές πράξεις για την εξασφάλιση υγείας, καλής τύχης και προστασίας από το κακό.«Η έννοια του χορού σχετίζεται άμεσα με το κυκλικό σχήμα και με τις περιοδικές κυκλικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και κατ΄ επέκταση με τον κύκλο της Ζωής και της Φύσης.Και αυτός ο συσχετισμός είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν ο κύκλος και οι κυκλικοί χοροί ιδιαίτερη συμβολική σημασία,ενίοτε και με μαγικές προεκτάσεις» λέει ο αρχαιολόγος κ. Νεκτάριος Γιούτσος.

Ο,τι όμως σήμερα φαίνεται προκλητικό και χυδαίο, στην αρχαιότητα ήταν φυσιολογικό και η χρήση του φαλλού ως αποτροπαϊκού συμβόλου είχε στόχο την προστασία των ανθρώπων. «Ποια εντύπωση θα προκαλούσε στις μέρες μας ένα μικρό παιδί που θα φορούσε στον λαιμό του ένα φυλαχτό σε σχήμα φαλλού; Ή αν σε ένα σπίτι βλέπαμε κρεμασμένο έναν φαλλό με κουδουνάκια, που χτυπούσαν με τον αέρα;».O αρχαιολόγος κ.Γρηγόρης Βαφειάδης αιφνιδιάζει,αλλά δίνει ο ίδιος την απάντηση: «Οι αρχαίοι πολιτισμοί αντιμετώπισαν με τον δικό τους ιδιόμορφο και ιδιαίτερο τρόπο το θέμα των δοξασιών, των προκαταλήψεων και των δεισιδαιμονιών,και θέλησαν να αποδώσουν θεϊκές ιδιότητες ακόμη και σε όργανα του σώματος που οι σύγχρονοι άνθρωποι τα θεωρούν όχι μόνο αποτροπαϊκά,αλλά επικίνδυνα και προσβλητικά για τη δημόσια ηθική. Δεν μπορούμε όμως να τους κρίνουμεσύμφωνα με τους δικούς μας κανόνες».

Ειδώλια σε σχήμα φαλλού, αγγεία, λυχνάρια, ανάγλυφες στήλες,φυλαχτά,περίαπτα,όλα με φαλλό,χρησιμοποιήθηκαν επομένως σε όλη την αρχαιότητα ως ύψιστο αποτροπαϊκό μέσο εναντίον κάθε επιβουλής.

Της Μαρίας Θέρμου

Πηγή Το Βήμα

2.1.2010